DERGİLER VE NOTLAR (A)

 

BUZDOKUZ, EYLÜL- EKİM 2021

 

Buzdokuz'u okuyanlar şu hisse kapılabilir: Şiirde ithalcidir. Komşu köyler var nasılsa: Kanada, İngiltere, Amerika...

Tercüme şiirde falan iyi. Ama aynı çeviri tutumu dergiyi de bütüncek hapsediyor.

Ama şiirde değişik bir içerik ürettiklerini söylemek gerekir. Bu içerik, okura gecikmişlik izlenimi verilerek yapılan bu şey, evvelden tenezzül edilmeyendi.

Zeynep Arkan, Orhan Veli şiirini yazmış. Orhan Veli şiirini şiire ivme kazandıran bir esneklik şeklinde okumuş. Doğrudur. Onun şiiri için kullanılan küçük insanın şiiri tespiti de daha çok şiirin toplumsallaşmasına delalet eder, William Wordsworth örneğinde olduğu gibi.

Gelelim dosyaya: Çoğunluğun Ozanı Azınlığın Şairi. Bu konunun özetini Hayriye Ünal'dan alalım. 'Ana yol, ana dil, ana akım, ana vatan kısacası analık kutsallığına bürünen her değer; bir babanın (iktidarın) ve uzantısı olan sembollerin meşrulaştırıcısı ve zemini olur.'

Dosyada öne çıkan şeyse: Her türlü aidiyet eleştirisidir. Gerçi daha önce görsel şiirin  ana dile olan karşıtlığından bahsetmiştik. Bu karşıtlık şimdilik bayağı uzamış gitmiş gibi. Buzdokuz, bu dosyasıyla kolonyalist bir dergi izlenimi veriyor. Neden Nobel almasın ki?

 

VARLIK, EYLÜL 2021

 

Dosya konusu: Dante. Ölümünün 700. yılında.

Dante, Yunus'a benzer. İtalya kültüründe, şiirinde kurucu roldedir. Yunus Emre de yeni Türkiye için benzer önemi taşır. Ama Yunus daha da fazlasıdır bu rolde: Yunus'un kurucu rolü sadece dille sınırlı değildir. Ahlâkta da kurucudur Yunus. Toplumsal ilişkilerimizin içinde  gizli bir Yunus edası dolaşır. Hem kamumuzda hem de ebedi kanonumuzda Yunus'a karşı sarsılmaz bir tutku vardır.

Dante, geçmiş bilgi ve kültür birikimini yeniden işlemiş ve dönüştürmüştü. Yunus'un geçmişinde İbn-i Arabi'den tutun, Grek'teki felsefî birikime kadar uzanan bir irfan bulunur. Biz, Yunus'u tarihi anlamda geç fark ettik. Bir yıkılıştan sonra kurulacakken geldi Yunus aklımıza. Osmanlının yıkılışının tek faydası varsa o da şudur: Yunus'u keşfetmek.

İtalyanca, ortaçağ'da yerel bir dildir: Volgare. Uygarlık ve bürokrasi diliyse Latince'dir: Petrarca Latince yazar. Ama toplumsallığın, toplumsal çağın gelişini gören Dante, halk dilini kullanarak bilgilenmek arzusuyla yanıp tutuşanlara bir başka ifadeyle soylu ruhlara seslenmeyi ve diğer yandan da toplumsal aydınlanmayı murad eder.

Hakikaten, Dante bugün birçok yönden İtalya'nın erken dönem bir fligranı gibidir. Ondaki Beatrice bile neredeyse İtalyan kadınların özetidir.

İlahi Komedya, üç ana bölümdedir. Bir: Dünya kanadı: Vergilius(kurgu) ile anlatılır. Roma'nın kurucu şairidir Vergilius, aynı zamanda tek kanatlıdır.

Araf: Burada Beatrice var. Aslında Beatrice, biraz da Leyla gibidir.  Sevgiyle ve aşkla aydınlanmak isteyen insanı bir eliyle yerden alır diğer eliyle Tanrı'ya verir. İlahi Komedya'da Beatrice bir nevi böyle yapar.

Aziz Bernard ile aşkınlık tecrübesi yapılır. Biraz Hızır'a da benzer, Aziz Bernard.

Eğer felsefe, Greklerdeki haliyle kalsaydı; Dante bu yolculuğu gerçekleştiremeyecekti gibi. Çünkü eski Yunan ile gelen felsefe bir yerde bizim ikinci öğretmenler kuşağı dediğimiz Farabi, İbn Sina, İbn Rüşd gibi filozoflarla tamamlanıyor.

Vergilius düşüncesindeki eksiklik,  felsefenin ikinci öğretmenler kuşağını tecrübe etmemesindeki eksikliktir.

Metinde Araf ile ilgili çeşitli yorumlar yapılmış. Bence Araf: Üstatsız küredir.

Sadece Dante okumak bile insana şunu gösterebilir: Modernleşmeye ve ulusal anlayışa geçiş Avrupa'da neredeyse 14. yüzyıla kadar gider. Avrupa modernleşmesiyle Türkiye'nin modernleşmesi arasında 500 yılı aşkın bir fark vardır. Bu fark aynı zamanda modernleşme dışı gelişen bir başka yolu da anlatır.

*

Kenan Ovacık'tan Turgut Uyar hakkında bir yazı okudum. Turgut Uyar'ın  şiir dili hakkında bir başka dergide de 'kaba ve şiddet dolu bir dili var' gibi ibareler görmüştüm. Turgut Uyar'ın şiir enerjisi yüksektir, bu yanlış anlaşılıyor. Uyar'daki dili taşımak zordur, kuvvet ister. Ece Ayhan da bunu bir yazısında ima etmiştir.

*

Daha önce Yedi İklim'deki iki- üç yazıda ve şimdi burada karşılaştığım şey: Akif Paşa'nın Âdem Kasidesi'ndeki yokluk fikri oldu. Bu yokluk fikri: Erken bir ekzistansiyalist etkidir. Ekopoetik bir belirmedir.

 

 

NATAMA, EKİM- ARALIK 2021

 

Derginin ilk metni, Davut Yücel'in. Konusu: Ahmet Haşim. Açıkçası Natama gibi politik bir derginin Davut Yücel gibi politik bir şairin Ahmet Haşim'i çağı içinde bir zenginlik alanı olarak keşif arzusu bana ilginç geldi. Ama deneysellik peşinde koşan birçok şairin buna benzer bir çizgiyle bir yerde bakışmalarına şahit olmuştur, şiir tarihi. Ahmet Haşim'i 'Şiirsel mırıltının politikası' başlığı altında okumuş Yücel. Ahmet Haşim şiirindeki yeniliği aceleci değil 'dingin bir yeni' şeklinde değerlendirmiş.

Aslında yazı birçok yönüyle haklı. Ama ben olsam Haşim'in yenilik arzusunu 'olağan yenilik' tamlamasıyla değerlendirirdim. Haşim de zaten birçok metninde olağan şekilde, acele etmeden gelen yeniliğin daha sahici ve net olacağına dair vurgu yapar. Modern şiir yazıp da modernlikte bu denli acelesiz davranan az şairlerimizden biridir, Ahmet Haşim; varoluşundan gelen sese kulak vermiş. O ses ne kadar değişmişse şair de o kadar değişmiştir. Yahya Kemal ile bu açıdan benzerdir.  Şiir Haşim'in evidir, şair evini de yavaş yavaş yenilemeyi hesap etmiştir. Politik davranmayı reddetmiştir. Ha bir de bir şiirimden buraya bir alıntı yapayım: Politik misin, hakikâtin pınarı olsan içilmezsin.

Üstelik Ahmet Haşim, aceleyle getirilen yeninin kendisini yaşadığı topraklara yabancılaştıracağını da sezer. Nitekim de öyle olmuştur. Kavmi nedeniyle dışlanmıştır. Milli mücadeleye şiiriyle değil eylemiyle katılmıştır. Milli mücadele içinde popülist bir söyleme yönelmemiştir.

Hakikaten Haşim'in dışlanması içinse Cumhuriyet'in ilk yılları zaten gereken şartları sağlamıştır. Ahmet Haşim, Arap'tır; Selanikli değildir; mavi gözlü değildir; sanırım soyunda da Seyitlik var; Haşim dışlanmasın da ben mi dışlanayım. 

Buradan muhalif bir söylem inşası çıkar mı?  Haşim'in olağan olana düşkünlüğü göz önüne alınırsa bu istek imkansızın sınırları içinde gözüküyor.

*

Sevin Üçgül'ün metninin konusu: G. R. Derjavin. Puşkin'in hocası. Rus şiirine getirdikleriyle ve bunları uygulama yöntemiyle Şinasi'ye benziyor Derjavin. Bunun adına: İlkel ilk yenilik mi desek? Rusların Tanzimat'ı diyebileceğimiz bir zamanın içine doğmuş şair.

*

Osman Özbahçe, 'Cöntürklü Günler' demiş. Yeni Eleştiri, Türk şiirine Hüseyin Cöntürk ile yerleşmiş bir kavramdır. Özbahçe'nin, Cöntürk'ten aktardığı şu sözler: 'İkilem ortadan kalkmıştır...iyi-kötü, haklı- haksız yoktur.' Aslında bu söylemi ilk kez 1940'larda ortaya çıkan 'Saçaklı Felsefe' dile getirmişti.

Cöntürk, akademisyen şairin olmayacağını vurgulamış. Galiba bu, Türk şiirine özgü bir durum. Akademiden gerçekten şair çıkmaz. Oraya giren de şiiri dışarda bırakmak zorunda kalıyor.

 

BUZDOKUZ, KASIM- ARALIK 2021

 

Buzdokuz, bir performans sanatı dergisidir. Amacı budur. 160.km yayınlarıyla bu yönden akraba bile sayılabilir.  Kendisini konfora ve iktidar alanına meydan okuyan bir poetika üstünde göstermeye gayret ediyor. Ama açıkçası bunu yaparken de bir dilsizlik ya da kuş dili diyebileceğimiz bir izlek inşa ediyor. Dile karşı dilsizlikle meydan okunabilir mi? Elbette hayır. Z Kuşağı'nın bu handikapı ve alaycılığı fazlasıyla var dergide.  Özellikle de şiir metinlerine samimiyet, gerçeklik, hakikat epey uzakta.  

Dosya konusu: Asemik yazı.  Asemik, özerk bir dil, şifreli bir anlaşma yolu olarak okunmuş. Eski bazı işaretler, ilkel yazı çeşitleri, kaligram ve hat türleri asemik yazının kökleri ve ilham kaynakları olarak gösterilmiş. Aslına bakarsanız yeni gibi duran şey sadece kavramsallaştırma.  Ürünlere baktığınızda çoğunun spastik bir zihnin ürünü olduğu görülecektir.

Spastik deyip geçmeyin. Modern kişilikte 'ego' vardır. Post-modern kişilikte 'süper ego' öne çıkar. Post-modern sonrası kişilikse 'spastik ego' diyebileceğimiz bir şeydir.

Bu tür ürünlere baktığınızda sanatın, şiirin nihilizm derinliğini ve boşunalığını göreceksiniz. Dünyada kültürel olan doğal olanı geçmiş gibi. Ve bu yüzden üretilen kültürel şeyler (her türlü sanat bu alana dahildir) kendisinin fazlalığına doğal olanın azlığına dikkat çekiyor. Şöyle düşünüyorsunuz: Dünyada kültürel olan aşırı fazla. Yeryüzünde çok resim var, çok heykel var, çok şiir var, çok fazla ses-müzik var.

 

ŞİİR VERSUS, EKİM-KASIM 2022

 

Sunuş metinleri ilginç, derginin. Biraz eski Servet-i Fünun dergisini andırıyor; kurulan tamlamalar, yazı başlıkları ve metindeki cümleler itibariyle.   Yapay zeka ya da bir yazılım formatıyle çıkıp gelmiş gibi bir kurgu hakim, bu yazılarda.

Dergi, şiirde pek bir varlık göstereceğe benzemiyor. Açıkçası ben de yıllık için şiir aradıktan sonra hemen eleştiri metinlerine yöneliyorum.

Habil Sağlam'la; Edip Cansever ve Alev Ebüzziya arasındaki mektuplaşmalar üstüne bir konuşma yapılmış. Metinde Paris şehrine dikkat çekilmiş. Elbette Paris, Türk modernleşmesinin ilk yıllarında önemli bir mevkie sahip. Ancak bu gelenek, İkinci Yeni şairleriyle yıkılıyor. Paris, bu şairlerde gidilip görülecek yer olmaktan ziyade poetik bir ilginin konusu olmaya başlıyor. Açıkçası İkinci Yeni büyüdükçe Paris küçülmüş.  Edip Cansever'in politik durumuna gelirsek şairin bireyselliği, sosyalist gerçeklik dışında durmaz. Sosyalizmin toplumsal yanını Nâzım temsil ederken bireysel yanını da Edip Cansever yansıtır. Edip Cansever ve Nâzım; sosyalist gerçekliğin ayrı iki yüzüdür.

Ayrı bir söyleşide Charles Simic der ki: '..ortalama bir Amerikalı, ortalama bir Arjantinli veya ortalama bir Fransız gibi şiir okumaz, hatta var olduğunu bilmez.'

Açıkçası Batı'da Felsefenin ne olduğunu anlamak için Alman; şiirin ne olduğunu anlamak için de Fransız olmak gerekir.

Ahmet Ölmez, şiir çevirisi üzerine kritikler yapıyor. Benim eklemelerim şöyle olacak: Şeyh Galip, Divan şiirinin son temsilcisi ama aynı zamanda ilk bireyselleşmenin de görüldüğü şiirlere sahiptir. Yani yeniliği farklı bir yerden sürdürür. Elbette Şeyh Galip, Osmanlıda sanayi devrimi olmadığı için, baca temizleyici çocuklar için şiir yazacak değildi. 

William Wordsworth, biraz Orhan Veli'ye benzer. Dildeki sadeleştirme açısından. T. S. Eliot ve E. Pound ise profesyonel sadecilerdir, aynen bizdeki İkinci Yeni şairleri gibi gelişkin bir sadelikleri var onların.  

 

YİTİKSÖZ, AĞUSTOS- EYLÜL, 2021

 

İspanya'yı, Nizar Kabbânî'den İbrahim Demirci çevirmiş. Kabbânî, Gırnata'yı yazarken ya da yaşarken içinde Şam'ı duyumsamış. Bu, rikkatime dokundu. Gerçekten de iki şehir, ikiz kardeş gibidir. İkisinin de o eski, haklı, mutlu günleri bir kılıç darbesiyle bitirilmiş, kesilmiştir. İkisinin de hâlâ kendi içinde küskünlükleri vardır. İki güzide şehir alınmış onun yerine birer Guernica verilmiş gibidir. Hep demişimdir: Samimiyet Asya'dan; ilim Endülüs'ten. Endülüs başarılmış bir hikâyeydi. Bu hikâyeyi Haçlılar zapt ettiler. Ama aynı hikâye bu kez de Anadolu'ya yürüdü. 1071 bu hikâyenin yeni bir başlangıç noktasıdır. Tarık Bin Ziyad'ı püskürttüler ama Alparslan'la, Sultan Fatih'le hep kaybettiler. Endülüs'ü yok ettiler Haçlılar ama Endülüs ruhunun Anadolu'ya göç etmesine mani olamadılar.

Dergide İhsan Fazlıoğlu düşüncesini düşünen epey metin var. Fazlıoğlu üzerine ilerde müstakil bir yazı yazmak isterim. Şimdilik eserlerini okuyorum.

 

YİTİKSÖZ, EKİM-KASIM 2021

 

Vefa Taşdelen'in 'Yunus Emre'de Bir Varlık Tecrübesi Olarak Şiir'  isimli metni şiir, kelimeler ve hakikât arasındaki ilişkiye değinmiş. İsmet Özel de, hakikât, söylendikçe, kelimelere döküldükçe önem kazanmaz hatta içimizde duran yerinden yara alır, anlamında bir şeyler söylemişti. Zaten şiiri de şiir yapan kelimelerle de olsa o kaynağa talip olmasıdır.

 

Sezai Korkmaz, Freud'ün öğrencisi C. G. Jung hakkında düşünmüş. İşin açıkçası filozof, nereye vardımsa benden önce oraya bir şairin varmış olduğunu gördüm dese de görüşleriyle modern şairleri derinden etkilemiştir. Onda baba imgesi, din, gelenek falan aynı yerde toplanır. Bugün birçok şairin baba ve ataerkil düzene baş kaldırırken dine de baş kaldırmasının altında Freud'ün etkisi var. Öğrencisi Jung ise hocasının bu türden birçok görüşünü reddeder. Psikolojinin manevi cephesini geliştirir.

 

Dursun Ali Tokel, Kendini Bilmek, meselesini açmış. Benim bu görüşlere eklentim şunlar olacak:

'Kendini bil' - dilini tabiata çıkaranların manifestosudur.

'Kendini bilen Rabbini bilir' sözü dilini hem Tanrı'ya hem tabiata çıkaranların sözüdür.

'Kendini bil ama Rabbini bilme' bu da modern çağın özelliğini veren bir cümledir.

 

VARLIK, ARALIK 2021

 

Sanatın pazarlanması ve sanatta hamilik, bu sayının dosya konusu. Gerçi modern çağda sanatı, hamisiz yapmanın yolları çoktan tıkandı. Bu hamilerse günümüzde ya belediyelere ya holdinglere evrildi. Sanatta iktidar olmak için her hükümetin yandaş holding kuruluşlarına da epey iş düşüyor, bu hususta. Hamilik o derece sekterleşti ki örneğin şiirdeki imgelere ve üsluplara dahi etki ediyor. Sanata rahat bir nefes yok yani. Oysa sanatın özelliği insanı özgürleştirmesidir. Ama hamilere bakılırsa sanatın en büyük görevi onu politik bir segmente bağlamasıdır.

*

Fikret Mualla, kendi imkânlarınla sanat yapmanın tüm zorluklarını yaşamış biri. Bu sayıyı okursanız anlarsınız ne demek istediğimi. Diyor ki Fikret Mualla: 'Ah bir hürriyet olsa, yani para kazanmak için çalışma olmasa, insan ne güzel şeyler yapardı.'

*

Metin Cengiz, uluslararası birçok ödül almış. Bu uluslararasılık, sosyalistlerin sağladığı bir uluslararasılık ama. Geçenlerde Metin Cengiz'in Çin'de organize edilen şiir festivaline katıldığını sanırım ŞiirDen'de okumuştum.

Aklıma geldi. İslamcıların uluslararası ödülleri var mı? Her yıl verilen Necip Fazıl Kısakürek ödüllerinin dünyada İslamcı arenada büyük bir ödüle dönüşmesini umut ederim. Ödülleri, Büyük Doğu Ödülleri şeklinde vermek  hem hitap etme bakımından hem de coğrafî kutup açısından bence daha uygun. 

 

EDEBİYAT ORTAMI, EYLÜL- EKİM 2021

 

Dergide Doğu Türkistan üstüne eğilen metinler var. Daha önce Doğu Türkistan için birçok dergi özel sayı yaptı. Ama içlerinde Muhit'in Doğu Türkistan dosyası daha bir önde ve önemliydi.

Burada Şaban Kumcu'nun Yahya Kemal için kaleme aldığı metni dikkatimi çekti. Yahya Kemal, Türkçeyi seve seve kullanan bir isim. Milletinin ahengine ve ahlâkına platonik ve estetik olarak da olsa hakim. Onun Türkçesi İstanbul'u İstanbul olduran Türkçedir. Hacım Bayram Veli'nin yaptığı şar'ın (şehrin) lisanıdır: 'Ahiret öyle yakın, seyredilen manzarada /O kadar komşu ki dünyaya duvar yok arada.'

 Onun çalışma alanı geçmişte kaybedilen cevherler üzerinedir. Şiirinin milli teması da şahsi konusu da hep bu yiten muhteşem geçmiş üstünedir. Milli tarih ve kişisel tarih bakımından örneğin Üsküp de hüzünle anılır: Vaktiyle öz vatanda bizimken bugün niçin. / Üsküp bizim değil? Bunu duydum için için.

Duyguda Yahya Kemal üçlemesi: Hazan, hüzün, hazin.  Geçmiş: Yahya Kemal'in kaybettiği Yusuf'udur.

Biz kimiz? Neyiz? Yahya Kemal en çok bu sorulara kafa yormuş. Haçlı zihniyetin en çok yıkmak istediklere yere bakarak kendi milli mevcudiyetini öğrenmiş.

Fransa'dayken Paris  Siyasi İlimler Serbest Mektebi'nden hocası  Albert Sorel ona bir gün demiş ki: Biliyor musun henüz iki şey tamamıyla keşfedilmiş değildir? Coğrafyada kutuplar ve tarihte Türk...'

Acaba Necip Fazıl 'Büyük Doğu' terkibini bulunca Albert Sorel'in 'Coğrafyada kutuplar' şeklinde belirttiği bir şeyi yakaladığını hissetmiş midir? Coğrafi kutuplar: Büyük Doğu ve  Büyük Batı.

 

 

HECE, ARALIK 2021

 

Dergiler, hayatın içinden yükselen karşı sesler. Neye? İktidara, baskıya, körlüğe?

Cumhuriyetin ilk dönemlerinde otoriter modernleşme yaşanırken, ona karşı sesler dergilerden gelmiştir. Bürokratik ve politik otoriteyle dergiler daim çatışmıştır. Ve birbirlerini de epey silkelemiş ve yormuşlardır.

Örneğin İslamcılar, Kemalizmin elinden edebiyat-sanat marifetiyle kurtulmuşlardır. Varoluş ve fıtrat feryadını dergiler yoluyla duyurmuştur. Şiirle, öyküyle, resimle... Bilirsiniz, modernizm: varoluşun bilgi ve araçlarla yönetilmesi veya kontrol edilmesidir. Buna bir karşılık gelişmişse yine bu süreli yayımlardan gelmiştir. Gerçi ya, modernizm de varoluşu yönetemez, idare edemez hale geldi.

Dergiler: Poetik çeteler.

*

Dergide Mehmet Özgerle modern şiirimizin genel seyri üzerine bir söyleşi yapılmış. Namık Kemal konusu dikkatimi çekti. Şiirin Namık Kemal'de daha çok politik olması ve varoluşsal konulara eğilmemesi eleştirilen bir husustur. Ama zaten Namık Kemal döneminde de varoluşsal bir kriz yaşıyorduk. Devleti kaybetmek veya kurtarmaktan daha derin bir varoluş problemi olabilir mi? Varoluşsal sorunları işleyen felsefî kavramlar tamam şiirde pek geçmiyor ama varoluşsal ruh da bu dönemde zirvededir. Ve mesele daha çok politik sahaya kaymıştır. Güçlü bir epik ve siyasi dil oluşmuştur. Namık Kemal'i de Namık Kemal yapan budur.

*

Derginin dosya konusu: Mekân. Daha çok taşra-merkez bağlamlı okumlar yapılmış, metinlerde. Benim için taşra, merkezin her türlü yiyiciliğinden bir kurtulma biçimidir. İnsanın; varoluşuna ve kendisine biraz da acımasıdır.  Günümüz için maalesef böyledir. Merkez, beslemiyor; besleniyor. Vermiyor, alıyor. Biraz da sömürgecilik gibi. Mekan ve insan ilişkisi Osmanlı medeniyetindeki gibi değil artık.  Çünkü pozitivizmle dolu ilerlemecilik her an çıkarcı ilerlemeciliğe dönüşüveriyor. Bence bu durumun en net belirtisi kültürde gözükmektedir. Parayı takip eden uygarlık lafı pozitivizmin bağrından gelen bir şeydir. Kültür, eski hiçbir medeniyette doğal olanı geçmemiştir. Ve kültürün dünyayı kirleten talaşı günümüzde çok fazla. Endüstri kültür, merkezin soylu- bilge konumunu sarmıştır. Ve bu kültür oluşurken insan, doğayla hadsizce savaştı.  Günümüzde endüstri kültür, aşırı üretim yaptığı için kültürel olan doğal olanı sınırlamıştır.

Mekanlarımıza pozitivist ilerlemeciliğin getirdiği yıkım hakim. Benim gönlümden geçen buna karşı biraz metafizik ilerlemeciliktir.  Aslında mekanlarımızda iki yüzyıldır bir eski- yeni çatışması da vardır. Fakat bu eski ve yeni çatışması biraz da Doğu- Batı çatışması demektir. 

 

İTİBAR, KASIM 2021

 

Dosya konusu: Necip Fazıl Kısakürek'tir. O, bir hitabet şairidir. Hitap eder, ama vaaz değil. Kürsüden konuşur minberden değil.  Hatip fakat imam değil. Hitabet- İmam; minber-kürsü birlikteliğini sağlayan tek şairimiz modern şiirde Mehmet Akif Ersoy'dur.

Namık Kemal kürsü şairidir, Tevfik Fikret kürsü şairidir. Nazım hikmet kürsü şairidir. Ve Necip Fazıl da.

Necip Fazıl, pek anlaşılabilmiş bir şair- düşünce adamı değil. Modern zihin, bu anlamda verimsiz bir zeminde. Özellikle de doksanlı yıllardan sonra periyodik olarak edebiyat ortamında Necip Fazıl hazımsızlığı hakim.

Büyük Doğu, Anadoluculuk; Anadoluculuk da nekreh bir şeymiş gibi eleştirildi. Oysa Anadolu, Büyük Doğu diye adlandırdığımız İslam ülkeleri birliğinin mayasının çalındığı yerdir.

Necip Fazıl, bir kriz dönemi şairi. Ve bu devirlerin şairleri bir tezle gelirler. Ve bu tezler, geçmişteki benzerini arar. Eski benzeri ile de bir köprü kurar. Birinci kriz çağının yıkıcılığı Yunus'la atlatılır. Yok oluş dirilişe döner. Osmanlının yıkılmasının hiçbir güzelliği yoktur. Ama varsa da tek bir güzelliği vardır: O da bu yıkılışın bize Yunus'u hediye etmesidir. Yunus'u fark ettirmesidir. Osmanlıda sadece Yunus olan Yunus yıkılışla 'Bizim Yunus' olur.

Burada şunları da söylemek isterim. Modern cumhuriyetler döneminde İslamcılığın sağlam temeller üzerine kurulmasında 'sanat-fikir' ilişkisinin büyük payı vardır. İslamcılık, Türkiye'de olağan seyirde ilerledi. İslamcılığın 'sanat ve fikirle' olan sıkı ilişkisi sayesinde Türkiye'de İslamcılık ne selefileştirilebildi ne de harici  bir pozisyona itilebildi. Batı'ın Türkiye islamcılığından ürkmesinin altında da bu temel bulunur. Diğer yandan Büyük Doğu'daki birçok cumhuriyet, bu fikir ve sanat ilişkisini kuramadığı için çeşitli çatışmaların, ifrat ve tefritle verilen fetvaların insafına itildiler. Bugün Afganistan gibi ülkelerde yaşanan şiddet sarmalının kökeninde onların, kuruluş aşamalarında 'fikir, şiir, sanat' bütünlüğünü gerçekleştirememeleri yok mu.

Asya'da da ilk kuruluşu şiir- fikir- sanat ekseninde sağladık. Tapduk Emre, Ahmet Yesevî gibi isimlerle yapılan tarihe çıkış, bizim bir medeniyeti nasıl kurmamız gerektiği konusunda dikkatimizi çekmiyor mu?

Kuruluşların 'sanat-fikir-şiir-şairanelik' kısmı, medeniyetlerin şevk evresidir.

*

Ahmet Hamdi Tanpınar'da kriz vardır; geçmişiyle uyum içinde olmayan bir devrin canlısı olarak bizim halimizi Tanpınar kriz kavramıyla ifade etmişti. Bu durum, Necip Fazıl'da trajedi kelimesiyle dile gelmiş.  Zaten Örümcek Ağı da bu trajedinin düştüğü girdabı gösterir.

*

Dosyada Sabiha Sertel'in 'İlericilik ve gericilik Kavgasında Tevfik Fikret' adlı eserine de değinilmiş. Sertel, bu kitabında Tevfik Fikret'i Türk inkılap tarihinin baş tacı olarak nitelemişti. Oysa inkılap kavramının atasını aramak gerekiyorsa o Namık Kemal'dir; Tevfik Fikret değil. Zaten inkılap yapan Mustafa Kemal de fikirde atasının Namık Kemal olduğunu belirtmişti.

 

 

EDEBİYAT ORTAMI, KASIM-ARALIK 2021

 

Dergi epeydir Sadık Yalsızuçanlar yönetiminde çıkıyor. Ve şiirlerde ölgün bir dil var, etki bakımından bayağı zayıf şiirler yer alıyor Edebiyat Ortamı'nda. Çevat Çapan tarzında. Çapan, dış manzaralarla yazarken şiirlerini, burada bu manzara içe dönmüş durumda. Bazen de başat gidiyor.

Bu sayıda Cevat Ülger dikkatimi çekti. Öğretmenmiş. The İmam filmindeki baş karakteri hatırlattı bana. Acaba bu filmi çekenler daha önce Cevat ülger hakkında bilgi sahibi miydiler? Sanki öyleler.  Cevat Ülker'in 'Osmanlı Mimarlığı- Tabiat ve Nesnelerdeki Tezatlar' yazısı derginin en usturuplu metnidir.  Cevat Ülger, Batı'da Rönesansı başlatan resim, heykel... gibi parça parça gelişmiş sanatların Osmanlı mimarisinde bir bütün halde iç içe geçmiş şekilde bir terkip oluşturduğunu söyler. Yani Osmanlı mimarisi yapısında heykel de resim de içkindir. Yahya Kemal belki bu meczedilmiş yapıyı görebilseydi medeniyetimizde bir resim yokluğundan bahsetmezdi.

Prof. Dr. Mustafa Atasever, Pir Sultan Abdallar ile ilgili bir makale yazmış. Köken, Savefiliğe dayanıyor çoğunda da. Osmanlı, İslam'ı Avrupa içlerine doğru ilerletmeye çalıştıkça; Savefiler, Osmanlı topraklarında fitne ve isyan için çabalamış.

Biliyorsunuz bizde âşıklık geleneğinde âşık olmak için uyku ile uyanıklık arasında görülen bir rüyada âşık adayına bade içirilir.  Tanpınar da, uykuyla uyanıklık arasında görülen rüyadan bahseder.

Bir Hacı Bayram Veli  nefesi 'Çalabım bir şar yaratmış/ İki cihan âresinde...'  Tanpınar'ın dünya ve ahret arası bir manzarada gördüğü şehirlerimizin temelinde bu nefes vardır.

 

OLAĞAN ŞİİR, KASIM-ARALIK 2021

 

Olağan Şiir, bu sayıda Garip'i yeniden düşünmüş. Garip, bence yeniliği gerçekleştirmiş ama şiiri ıskalamış bir gruptur. Cemal Süreya da böyle düşünür.

Yahya Kemal, şiirin lezzetini yazar. Orhan Veli, şiirde değişiklik yapmanın keyfini sürer. Garip, Türk şiirinde bir relax halidir. Çünkü şiir adına hiçbir şart ve kaydı yoktur. Ve bu kayıtsızlık ve şartsızlık, sadece belli dönemlerde işe yarar. Ve uzun yıllara dayanmaz. Nitekim Orhan Veli de bu çizgiye uymuştur. Ve İkinci Yeni, bu kayıtsızlığa ve şartsızlığa karşı büyük ve devasa kayıt ve şartlarla ortaya çıkmıştır. Orhan Veli şiiri, yeni rejimin şiiriydi. Hayat olarak da büyük düşünenlerin hayal kırıklıklarına uğradıkları bir dönemdi. Büyük bir imparatorluktan cumhuriyete intikal etmiş yorgun bir yapının şiiriydi, Birinci Yeni. Hamaset falan hakikaten ironik kalıyordu. Bu duyguyu iyi yakalayan bir harekettir, Garip. Samimiyeti de buradan kaynaklanır. Kendi durumunu olduğu gibi yaşayarak söylemiştir, çünkü. Elbette yeni devlet kadar bir etkiye sahipti. Orhan Okay Hoca Garip poetikası için 'Negatif Poetika' demiş; şiiri, ne olması değil de ne olmaması gerektiği yönünden tarif ettiği için. Oysa derinde daha büyük bir negatifliği var Garip'in, o da tarihe ve medeniyete karşı gösterdiği olumsuzlayıcı tavır.  İkinci Yeni şiiri içinde de bu negatiflik bazı şairlerde sürer. Ama özellikle de Sezai Karakoç şiirinde tarihe olsun, geçmişte tecrübe ettiğimiz medeniyet özüne olsun  bir pozitifleşme başlar. Ve İkinci Yeni şiiri,  yazıldığı dönem itibariyle devletten büyük bir şiirdi.

Orhan veli tamam şiire yeni bir nefes getirdi ama bu nefesi İkinci Yeni şairleri kullandı.

Dikkatimi çekmiştir hep, Yahya Kemal'e gayet saygın bir tavır takınan Orhan Veli, Ahmet Haşim'e neden aynı özeni göstermez ve ona bayağı bir de yüklenir? Cevabı: Ahmet Haşim, cumhuriyetin bir yetimidir.

 

YEDİ İKLİM, EYLÜL 2021

 

Ali Haydar Haksal, takip ediyorum, epeydir Diriliş düşüncesinin fihristini çıkarmaya çalışıyor. Bu metinler, Diriliş düşüncesinin birer özeti gibi. Bu toplam, gelecekte Diriliş hakkında bilgi edinmek isteyen okurlar için birer kapı niteliğinde olacak.

(Yorum: Editörler, bir edebiyat dergisini tıka basa doldurmamalılar. Okuyucu için boşluklar bırakılmalıdır, ki okuyan kişi oralara notlarını alsın.)

Sezai Karakoç için Abbasiler dönemi iyi incelenmeli ve oradan ders alınmalıdır.  Şam, bana tarihte hiçbir zaman bir neşe yaşamadı gibi gelir. Şam, hep, günlerinin güzel olduğu yıllar varsa da üzgündür. Şam'ın içinde daim bir ukte yaşar.  Üstat, bunu iyi görmüştür.

Ah şiir ve felsefe. Şiir türü ile hesaplaşmamız felsefeden öncedir. İslam'ın ilk yıllarında felsefeden önce şiirle hesaplaştık. Yıllar sonra da felsefeyle. Neden önce şiir? Çünkü kaynak olarak şiir, dine felsefeden daha yakındır.

Osman Koca: Şarkın Hikâyesi, demiş. Ben de ekleyeyim eski destanlarda, hikâyelerde ve kısacası sözlerde bir varoluş coşkusu etkindir. Modern metinlerde bu duygu yitti. Galiba varolmaktan yeni çağda bir heyecan bir coşku alamıyoruz.  Örneğin Köroğlu'nda şairlik ve yiğitlik nasıl da yan yana, bu varoluş coşkusundan gelen bir şey değil mi?

Kemal Şamlıoğlu, 'Tanzimat Şiirinin Kavramsal Retoriğinde Gelenek' adlı bir metinle dergiye dahil olmuş.  Burada şunları eklemek isterim: Tanzimat şiiri, Türk şiirinde ideolojik istiarenin başladığı yerdir. Ve ideolojik istiare ilk olarak Namık Kemal ile uç verir. Modern şiir, büyük ölçüde ideolojik istiare şiiridir. Belki de bu durum bile modern şiirin başlangıç noktasını bize verir: Namık Kemal. Ve modern Türk düşüncesi de bu etkiden beri değildir. Ve bu dönemde de ideolojik istiareyi kullanan şairler daha bir öne çıkar. Örneğin tasavvuf şiiri, bu devirde hem büyük yetenekleri olmayan şairlerin elindedir hem de kendisini pek belli edememiştir. Çünkü ideolojilere matuf bir aşk- maşuk ilişkisi yaşanmaktadır. Sonuçta Tanzimat döneminde şiirde bir istiare değişikliği başlar.

Bu sayıda Necip Mahfuz'un kısa bir hikâyesini okudum. Necip Mahfuz'da -diğer hikâyelerini de bildiğim için söylüyorum- genç aşıkların gizli köşelerde birbirlerine sarılmalarında veya birbirlerini öpmelerinde aşk ve hafif de şehvet yüklü duyguların ötesinde bir şey var. Bu bölümlerde sanki Mısırlı genç aşıkların şahsında yılların, tarihin ve neredeyse gelenekselliğin baskısından kurtulmanın yaratttığı bir relaks etki  ve bir kopuş iması hakim.

 

YEDİ İKLİM, KASIM 2021

 

Önce söylemek gerekirse edebiyat dergisi söze dayanır. Söz; hem etik hem epistemik hem psikolojik olarak bir varoluş sorunudur. Dergi, bu minvalde okuyucusuyla daima derinliklerde olan bu varoluşsal dediğimiz hayatî yerde buluşmalı. Bunları neden yazıyorum, dergi bu sayıda ağırlıklı olarak Sezai Karakoç ve Diriliş düşüncesi üstüne  eğilmiş. Sezai Karakoç'un sözünde de eylemin de takipçileri için böylesi bir temel bulunur.

Sezai Karakoç için oto-didakt kavramı kullanılmış. Bu kavram, insanın kendi kendini yetiştirmesi anlamını taşıdığı gibi verili eğitimin-formasyonun da dışına çıkabilmek demektir. Zaten Sezai Karakoç'un eğitim yılları düşünüldüğünde ne akademilerde ne de sanat ortamında Diriliş düşüncesinin ortaya çıkması mümkün değildi.

Sezai Karakoç'ta fizikötesi amaç: Selametle ahrete varabilmektir. Bunu farklı kelimelerle İsmet Özel de söyler.

Sezai Karakoç sık sık Orta Doğulu olduğumu imler. Oysa biz daha çok Büyük Doğuluyuz. İslâm ve Batı karşılaştırması da edebiyatımızda ayrıca iğreti durmaktadır. Doğrusu Büyük Doğu ve Büyük Batı'dır( Avrupa Birliği-Amerika).

Akif ile dil ve şiir öze döner. Yani Asr-ı Saadet'e gider öyle gelir Anadolu'ya. Yeni Türkiye ile o kutlu çağ tek dilde, şiirde buluşur. Yahya Kemal şiiri daha çok 1071 tarihi etrafında halelenir. Şiirinin maneviyatı oradan derlenir, toparlanır. Ve terkiplerinde bu maneviyatın anıtlaşması vardır. Ve Sezai Karakoç daha çok Akif gibidir, ama geçmişi bazen Yahya Kemal gibi de sanatlaştırır. Ve Sezai Karakoç'taki gelenek, kadim ateşin sönmesini engellemek içindir.

Sezai Karakoç'un dinde reforma karşı çıktığı bu sayıda önemle vurgulanır. Bence Fransız İhtilali'yle başlayan devrim anlayışının içtihat kavramına olacak etkisini kırmak için bu dikkati gösterdi.

Mustafa Celep'in şairin 'Av Edebiyatı' şiirine vurguları var. Bence şu iki şey de önemli: 1. Ekoeleştiri, yıpranan tabiatın dirilişine olanak sağlamaz.  Sonuçta ama kapitalizm de ekoekonomik bir dil üstünde gelen bir şeydir. Aslında insanoğlu avcılığı ve toplayıcılığı hiçbir zaman bırakmadı. İnsan, modern çağda, gelen teknik gücüyle avını daha da büyüttü sadece.

'Tarih bizi değiştirmeden biz tarihi değiştirmeliyiz.' Bu cümle Sezai Karakoç'un bir sözü. Hukukta 'hukup miktarı' denen bir kavram vardır. Boş bir araziyi hukup miktarınca kullanırsanız o tarla sizin sayılır. Tarih de böyledir. Bir tarihin içinde fazla kalmak bizde ona aitlik duygusu oluşturabilir. Hukup miktarı kavramının ruha, duyguya yansımasıdır da denebilir bu duruma.

 

YELKENSİZ, 2021-2022

 

Toplamda altı sayı birlikte verilmiş. Yelkensiz, modernlik anlamında uç bir dergi. Bu hususta Şiir Versus'tan bile önde. Biçimci ve deneysel örneklerin fora edildiği bir yer.  Orhan Veli, 'göllerde bu dem bir kamış olsam' mısraını tiye almak için 'Bir de rakı şişesinde balık olsam' demişti. Bu tiye almanın ruhu biraz aşılmış, dergide. Ara ara bu tarz keleme alınmış iyi şiirlere de rastlıyoruz. 

Şiir analizleri, bilinçli olarak sıradan, basit farkındalıklarla kaleme alınıyor.  Mesela bir şiir için 'Bu bir şiirdir, başlığı vardır, içinde harfleri bulunur vs. (benim düşüncem) demek sürpriz değildir.

Şair Ölüm Defteri (Poet Death Note) bölümü müntehir şairlere ayrılmış. Çoğu da yirmili yaşlarda intihar etmiş. O yaşlarıma dönmek bile istemem.  Müntehir şair Nilgün Marmara'nın Sylvia Plath şiiri üzerine bir tezi var.  Bir başka müntehir şair Zafer Ekin Karabay'ın intihar mektubuna 'Nilgün Marmara'nın bir dizesiyle giriş yapar. Bir çeşit intihar dostluğu, birliği gizli aralarında sanki. İnsan biriyle başlar birileriyle biter gibi.

F. Hölderlin, insan yeryüzünde şairâne kaimdir,der. Bir başka bakış açısı da bu. Bana göre de imandan sonra, şiir sanatı bir kendini koruma kalkanıdır.

 

ŞİİRDEN DERGİSİ, TEMMUZ- AĞUSTOS 2021

 

Derginin merkeze karşı kapalı bir halet- ruhiyesi var. Bu kendi kozmosunu inşa etme hevesi, önemlidir. Dergideki çeviri şiirler de bu atmosfere katkı yapıyor. Celâl Soycan, Metin Cengiz, Yavuz Özdem burada sıkça gördüğümüz şairler. Bence Hüseyin Ferhad'ın şiiri dergiler içinde en çok buraya yakışır.

Metin Cengiz'in Çin'e yaptığı bir geziyi anlattığı metni ilginç.  Metin Cengiz, marksist bir şair.  Ama liberal bir ülkede, Türkiye'de.  Yazının sonlarına doğru söylenen söz dikkatimi çekti: 'Neyse ki Çin'de yaşamıyormuşum, yoksa çoktan hapiste olurmuşum.' Biliyorsunuz Çin, kapitalizmini bile devletçi- kapitalist usulle gerçekleştiriyor. Batı'dan farkı: Batı'daki kapitalizmin liberal bir kapitalizm olması.

'Dünya Şairleriyle Poetik Söyleşi' bölümünde şairlere sorulan 10. soru şöyle: 'Ülkenizdeki şair ve şiir okurları Türk şiirini biliyor mu? Bu bağlamda not edilmeye değer eleştiri ve öneriniz var mı? Tahar Bekri şu cevabı veriyor: ' ...Yunus Emre, Nazım Hikmet, daha yakın zamanda, Özdemir İnce, Metin Cengiz...'   Taha Bekri, bildiği Türk şairleri olarak arkadaşlarını saymış. Bir de Nâzım Hikmet'i. O da ideolojik kontenjandan girmiş. Türk şiiri dışarıya kalitesiyle değil, ideoloji istiaresiyle çıkıyor.

 

SADECE ŞİİR, EKİM- OCAK 2021

 

Dergide her sayıda epey şiir yayımlanıyor. Kullanılan yazı şekli okumayı zorlaştırıyor.

Fırat Caner, şiir okurlarını ilgi alanlarına ve şiire yaklaşımlarına göre türlere ayırmış.  Yer yer de şiirin kaynağı dair yazmış. Ama bir şey var ki, şairler şiire neden olan şeyin ne olduğunu hep merak etmiştir. Bazen şiirin kaynağının din bazen metafizik olduğu; modern çağla birlik yaşam olduğu söylenmiştir. Gene de şiirin din ve metafizikle ilgisi yadsınamaz. Peygamberin örneğin filozof olarak değil de şair sıfatıyla suçlanması bu kaynak hakkında bize ip uçları verir. Ve şiir, felsefe gibi sürekli değildir; nadirattandır. Bir anlık ilhamdır o nadirliği sağlayan şey de. İmanî noktada asla bir filozof ve peygamber ikiliği yoktur; sadece elçi vardır.  Felsefe, entelektüel ve düşünce alanındadır.

Adnan Özer, buradan epeydir takip ettiğim biri. Bu metninde anomi ve şiir konusu daha bir ön almış. Toplumun anomide şairleri geçtiğini söylemiş. Günümüzde şairleri ürküten ve bir şeyleri korumaya yönelten şey de budur. Toplumsal anominin yaşandığı yerde kim, nereye, ne kaldıracak. Eski olana baş kaldırmak ahlâka baş kaldırmakla eş değer görüldü. Geleneksel olanla ahlâkî olan aynı anda yıkıldı. İkisi arasındaki fark gözetilmedi. Günümüzün uçsuz bucaksız, ürkütücü anomisi bundan olsa gerek.

Adnan Özer, barok'u şiir sanatı açısından yorumlamış. Barok'u klasizmin sonu olarak ve şairin şahsi oynamaya başlaması olarak görmüş ve eklemiş: '.  Türk şiirinde barok ararsanız önce Şeyh Galib'e bakacaksınız... 

Aslında daha önce İsmet Özel, Türk şiirinde ilk şahsileşmenin Şeyh Galip ile başladığını yazmıştı.

Bana kalırsa Şeyh Galip şiiri, şiirde istiare değişikliğinin yavaş yavaş yaşandığı yerdir. İstiare, sivilleşmeye başlıyor.

 

KİTAP-LIK, EYLÜL- EKİM 2021

 

Neredeyse artık kurumsallaşmış bir dergi, Kitap-lık. Türk edebiyatının içine Varlık'la doğan yazın anlayışları Kitap-lık'la yaşlanmaya devam ediyor. Seksenler ve doksanlarda yazmaya başlamış isimlerin ürünleri hakim dergiye. Yücel Kayıran, Hüseyin Ferhad, Serdar Koçak, Cevdet Karal vs. Ayrıca eskiden Heves'te yazanların çoğu yoluna buradan devam ediyor.  Bu, dergiyi biraz gençleştiriyor.

Serdar Koçak, nihilist bir tavır ve sese yaslanan bir yapıyla yazıyor. Nihilizm ve müzik, şiirinin ışığı.

Hüseyin Ferhad, tarihi malzemeleri kendi ütopyası içinde yerinden ederek yeniden inşa ediyor.

Cevdet Karal, sağın en lirik şairi.  Lirizmin diğer bir temsilcisiyse Cahit Koytak.

Yücel Kayıran, yok oluşun -kıyametin- şiirini yazıyor. Sönüş, sessizliğe gömülüş şiirinin can damarı.  Nostalji değil, bitmenin kanlı canlı şiiri.  Yok oluş ona diriliş kadar haz veriyor. Zaten ikisi de iç içedir. 

*

Derginin bu sayısında seçtiğim metin, Hasan Bülent Kahraman'ın 'Şiir mi, güncel sanat mı?' başlıklı metnidir.

Kahraman, başlıktan da belli olacağı gibi şiirle güncel sanatı birbirinden ayırıyor. Ama metnin ilerleyen bölümlerinde güncel sanat içinde değerlendirilebilecek bir şiir anlayışından bahseder. Kahraman; şiirsellikten değil, burayı Orhan Veli zaten koparmıştı- şiirden kopan bir şiiri ima etmek için uğraşmış.

Şiirin kaynağı son tahlilde metafizik ve dindir, ona göre. Ama güncel sanatta da bu kaynaktan kopma şartı arar. Bu kopuşun Türk şiirindeki yansımasının adresi olarak da 160. Kilometre'den kitap çıkaran şairler ekibini gösterir. Modern sol şiir eleştirisi, modern şiirin ve modern Türk şiirinin çıkış yerini Buadelaire, Valery gibi modern sanat içine kötücül bir şiir kaynağı sokan şairlerde gördü. Oysa bu şairlerin,  Türk şiirini sadece biçimsel olarak etkilediğini içerikte Türk şiirinin kendi yolunu kendi bulduğunu söylemek daha doğrudur.  Yahya Kemal, Ahmet Haşim, Necip Fazıl, Orhan Veli... hangisi birebir kötücül ruhla şiir yazdılar? Ama bu kötücül şiirin Türk şiirinde yumuşayarak çirkinlin estetiği şeklinde hafif bir kavram ortaya çıkardığı söylenebilir sadece.

Hasan Bülent Kahraman, post-modern bir Türk şiiri kurgulamak istiyor gibi yazısında.  160. Kilometre sakinlerini solun post-modern şairleri, güncel sanat temsilcileri şeklinde lanse etmeye çalışmış. Güncel sanatın çıkış noktası da ona göre: Mallerme.  Çünkü şiirinin kökeninde kendi dinini, kendi kutsalını kendi inşa etmiştir Mallerme. Kutsal kitabın ve dinin olmadığı bir dinsellik bu.

Aslında bu yazı sol şiirde bir çıkış yakalayan İslamî kültür birikimine karşı bir tepki çabasıdır. Modern sol şiirde bir post- theistik dileğidir.

Ekler:

1. Metinde Hasan Bülent Kahraman, metafizik-dışı şiir diyeceğimiz güncel sanata yaklaşan şiiri bir performans olarak görüyor. Oysa aynı yazıda şiir türünün günümüzde etkinlik sınırını aşamadığından şikayet eder. Aslında şiirde bir çıkışsızlık var demek ister. Ama şiiri performansa hapsetmek çıkışsızlığı katmerlendirir. Performans, kültür demek. Dünya hayatında bir gerçek var ki: Kültürel olan doğal olanı aşmıştır. Doğa az, kültür fazla. Bu fazlalık içinde permorfans hiçbir şeydir.  Sanatın işlevini ifa etmesi için doğal olanın ve doğanın kültürden çok olması gerekir.

2. Birçok metinde okuyorum, felsefe ile şiir arasındaki ilişkiye dair şeyleri. Felsefe ile şiir ayrı türlerdir. Ama felsefe ile şiir arasındaki soy bağını sağlayan şey poetika'dır. Dinle ilişkisiyse doğrudandır şiirin.

 

YEDİ İKLİM, ARALIK 2021

 

Bu sayı: Sezai Karakoç'a rahmetle, başlığıyla yayımlanmış. Sunuş yazısı da Üstad'a ayrılmış.  Alman şair Hölderlin, Niçe gibi büyük felsefecilerin çıkmasına düşünsel bir imkân sağlamıştı. Benzer etki de Sezai Karakoç'tan gelebilir.  Ve Üstad, Hölderlin'den daha iri bir şair ve zihin. Adeta yarım bir küre. Üstad da düşüncesini Mevlânâ gibi hayatın sonundan alarak başa doğru yaymıştı. Kıyamet Aşısı adlı eseri, bu düşüncenin bir verimidir.  Ölüm, küçük de olsa bir kıyamettir ve aşıdır.  Kıyamet eski Yunanca köküyle apocalypse; hakikati açıklama, açığa çıkarma anlamındadır. Ölümü düşünerek hayata mana katmak bir Sufî düşüncesidir. Buna ölüm rabıtası da denir. İnsan, uzatma dünya sürgünümü, diyorsa yaşamın anlamını çözmüştür. Montaiğne, Seneca ve Chul Han gibi düşünürler de ölümün öğrenilmesi gerektiğini savunurlar. Niçin? Körlüğü, köleliği reddetmek için ve özgürlüğe ve bilgeliğe ve gerçek hayata, hakikate ulaşmak için.

Bu sıralar dergilerin diğer bir önemli konuğuysa Nuri Pakdil'dir. Nuri Pakdil, ilginç bir düşünürdür. Ne yaptığı konusunda daha net şeyler söylenmedi. Bazı edebiyat çevreleriyse gizliden Pakdil'e karşı mesafeli durmakta. Nedenini açıkçası kestirsem de net bir düşünce içinde ifade etmek istemiyorum, bunu. Bühtan eylemek istemem. Kullandığı yazın çeşidi veya kişiliği bu mesafe koyuşta etkili olabilir. Ve Nuri Pakdil'in yazın hayatının ilk evrelerinde sıkı sıkıya çevreye kapalı oluşuyla ve son evresindeyse olabildiğine çevreye açık ve politik yaşaması da diğer bir etkendir, bu durumda. Düşünceyi varoluşa dönüştüren birisidir, Pakdil.  Sabır adamıdır. Şems'in kitabından okumuştum, şu manada bir cümleydi: Benim yanımda duracak kişi sabırdan taşa dönüşmelidir. Pakdil de bu sertlik var. İlhami Çiçek'in ' Satranç Dersleri' kitabındaki 've sabır olmasaydı yeryüzünde birgün kalınabilir miydi?' sözü galiba Pakdil'in.

*

Hayrettin Orhanoğlu 'Akif Paşa'nın Adem Kasidesi'nden bahsetmiş. Ahmet Hamdi Tanpınar ve  Mehmet Kaplan Hoca'nın Adem Kasidesi hakkındaki kanaatleri öne çıkarılmış makalede: 'Kasidenin yeniye ait olan taraflardan biri de beyitlerde klasik şiirin  aksine Tanrı değil 'yokluk' fikrinin merkezde olmasıdır.'  Bence Adem Kasidesi'ndeki insana bakışın sebeplerini şiirimizdeki istiare değişkenliğinde aramak gerekir.  Klasik şiirimiz önce 'pervane istiaresi'yle (Tanrı fikrinin merkezde olduğu istiare) başladı. Sonra aşama aşama 'pervane istiaresi', saray istiaresi'ne dönüştü. Elbette ikisinin de kesiştiği yerler de vardı. Ama Tanzimatla başlayan şiirin önceden 'pervane istiaresi' inden zaten epey kopuk olması, imparatorluk dağıldığı için sonradan 'saray istiaresi'nden de kopması şiirde insanın nereye bağlanması gerektiği konusunda boşluk, merkezsizlik doğurdu. Adem Kasidesi'ndeki insan bu iki istiareden de mahrumdur.  Ve kasidede  bu nedenle 'yokluk' fikri ön alır.

Yusuf Emir Culha, bir kitaptan yola çıkarak Amerika Kıtası'ndaki köleleştirilmiş Afrikalı Müslümanlar hakkında yazmış. Afrikalılar hakkında bu derece düşünen ve onların haklarını bu denli savunan, Türkiye dışında başka bir edebî kamu yoktur sanırım.  Türk edebiyat dergilerinin bu konudaki çabası takdire şayandır.  Köleleştirmenin her elli yılda bir bir başka versiyonu çıkıyor. Savunu da buna göre değişiyor. Şimdi elbette ekonomi savaşları köleleştirmenin bir başka cephesi. Afrikalılar, modern dünya algısının elinden daha renklerini kurtaramadı.  Şöyle bağlayalım cümleyi:  Beyaz adam gibi değil, adam gibi yaşamak.

 

CİNS, EKİM 2021

 

Cins, popüler bir gençlik dergisidir. Verilmek istenen şey, kısım kısım ve vurucu yönleriyle sunuluyor, dergide. Okunması zevkli bir dergi, Cins.

Eray Sarıçam, Tevfik Akdağ'ı yazmış. Aslında Tevfik Akdağ, İkini Yeni civarında- bir eleştirmene  göre İkinci Yeni'nin önünde bir diğerine göre sonunda bir diğerine göreyse ortasında- bir şairdir. Şiir tarihi açısından öne çıkmış bir şair değil.  Bence Tevfik Akdağ, II. Yeni'yle 68 Kuşağı arasında bir şairdir.  Şiiri, biçim ve içerikte böylesi bir seyir izler.

Hindistan'da İslam ve Türkler başlığı ile toparlayabileceğimiz dosya ise bu sayının en önemli yeri. İslam'ın Hindistan'a doğru açılımı Türklerin Anadolu'ya gelişiyle başlıyor. Yani aslında 1071'de sadece Anadolu değil Hindistan kapıları da açılıyor. 1071'de dünya tarihinde büyük bir kırılma yaşanıyor. Haç ile Hilâl'in çekişmek için dünya sahnesine çıkışı bu tarihtedir.

Yavuz Dizdar Mikrobiyota konulu söyleşide şu manada bir şey diyor: Beslenme tarzının değişmesi insanı değiştirir. Üç yıl önce yayımladığım şiirimde demiştim ki: 'Yiyecek değişir bizim insan da değişir.' Bu durum coğrafyanın kader olmasıyla ilgilidir. Çünkü coğrafya farklılaşınca yiyecek ve içecekler de farklılaşır. Yani kader dönüşür.

Dursun Çiçek; John Carey eşliğinde 'Sanat Neye Yarar' sorusunun peşine düşmüş. Elbette sanat birçok şeye yarar. Rönesans sanatla başlar. Modern çağ, sonraları köprünün altından çok sular geçtiyse bile sanatla kurulur evvelde. Dursun Çiçek, metnindeki şu bölümü öne çıkarmış: Hatta Hegel'e göre ilâhi olan ancak Avrupa sanatı ile ortaya çıkar. Bence Hegel'in bu savının temelinde bin yıl önce Antik Yunan birikimine gidip de oradan düşünceyi ve felsefeyi alıp gelen Müslüman düşünürlerin sanat, şiir namına ortaya çıkmış Grek birikimlerini küçümseyip onlarla ilgilenmemeleri yatıyor. Çünkü özellikle de şiirde Müslümanlar o dönemde daha güçlü ve kabiliyetliydiler. Şiirde dil Grek'te tabiata çıkarken, Müslüman şairlerde Tanrı'ya çıkıyordu ya da ikisi bir bütün halinde bulunuyordu. Batılı düşünürler bunu asla unutmadılar; hatta E. Renan, bu meseleyi bir onur ve intikam konusu etti; ve Hegel de şimdi 'İlahi olan ancak Avrupa sanatıyla ortaya çıkar' derken bir nevi dili Tanrı'ya  çıkmış bir sanatımız var hatta bu sadece bizde bulunur, demek istiyor. Yani sorunun temeli eskidedir.  Ve Hegel, dünya sanatı genelinde bu türden ifadelerle Batı sanatına aristokratik bir görev biçiyor.  Bazen sanat, sınıf ayrımına paradan daha yakındır.  Hegel gibi filozoflar yıllardır bu işlevi zihin temelli olarak geliştirdiler.

 

HECE, EKİM 2021

 

İrfan Çevik'in 'Kalibre' şiiri, İlhamî Çiçek'i hattırlatıyor. Yapı ve içerik 'Satranç Dersleri' nden kalkıp gelmiş gibi.

Modern çağ üstüne düşünmeler var kitapta. Aslında modern çağ kadim insan düzenini ve disiplinini bozan bir çağ oldu. Batı, Ortaçağ'ın sıkıcı ve baskıcı devrinden sonra her açıdan kendisini fora etti. Adeta Ortaçağ'ın intikamını aldı.  Ama bunu yaparken de insana bir tahdid koymadı. Şimdi,  bakıyorum Avrupa'da bile düşünürler bazen teolojinin dünya sistemine müdahele etmesi gerektiğinden dem vuruyorlar.  İnsan enerjisine bir sınır çekmek derdindeler. Fakat yeni insan tipi buna ikna olacak gibi gözükmüyor. Belki önemli olan sınır değil ahlâktır, diyeceksiniz. Ama ahlâkın elde edilmesi ve korunması da bir disiplinler ve sınırlar dünyasıdır sonuçta. Diğer yandansa dinî düşünceye aykırı olan  şeylerin kültüre, fıtrata ve yaşamın sürdürülebirliğine dair aykırılığı da artmış durumda.

Dergide Kazak Şiiri Dosyası, önemli bir çalışma olmuş. Bağımsızlık sonrası şiir dönemi öne çıkarılmış. Elbette Kazak şiiri de bağımsızlığın etkisiyle önce milli bir öze dönüş aşaması gerçekleştirecekti. Değişik şiir çabaları da sonradan gelecekti. Kazak şiirinden edindiğim izlenim millileşme ile İslamî öze dönme aynı anlama geliyor gibi. Öze dönüş isteği şiir için  kanatlandırıcı bir kuvvedir.

Mehmet Kurtoğlu, Taceddin-i Velî Divan'ı üzerine yazmış. Divan'da Yunus'un izleri var. Elbette olacak. Yunus, Fars ve Arap dilinde olan şeyi Türkçede devam ettiren kişidir. Yolu, Mevlânâ'dan sonra Yunus'un sürdürmesi Arap dilindeki içerik imkânının Türkçeye de geçtiğini gösterir. İçinde büyük olanaklar barındıran bakir dildi, o zamanlar Türkçe.

İsmail Irmacık 'Taras Bulba'yı, bütün yönleriyle incelemiş. Bana kalırsa Taras Bulba romanı,  Slav Birliği ütopyasının bir parçasıdır. Asya Türklerini de bu birliğin içine yerleştirebilme  düşüncesidir.  Modern Rus yazarlarının çoğu bir Ortodoks- Slav uyanışına sebep olacak bir zemine katkı vermekten çekinmezler. Dostoyevski olsun Tolstoy olsun bu uyanışı önemli ölçüde beslemek için gayret ederler.  Modern romancıları boş yere 'Gogol'un paltosundan çıktık demiyorlar. Aslında Gogol'dan sadece estetik bir miras değil, bir Ortodoks- Slav düşü de devralırlar. 

Yeprem Türk